Het gesprek aan tafel bij Khalid & Sophie tussen presentator Khalid Kasem en vvd-lijsttrekker Dilan Yeşilgöz-Zegerius begint met een lollig bedoeld filmpje en een lied om de politica te introduceren. ‘Wil je een nieuwe frisse achterban, maar ook houden wat je houden kan, kies Dilan.’ Yeşilgöz, charmant als ze kan zijn, lacht er hartelijk om, zegt dat ze het ‘geweldig’ vindt en vraagt of ze de video mag gebruiken voor haar campagne. Kasem verlegt het gesprek vervolgens naar migratie, dat de vvd daar meer grip op wil krijgen, Yeşilgöz knikt: zeker, dat wil haar partij. Ze is zelf natuurlijk als vluchteling hierheen gekomen en zo het verkiezingsprogramma lezend, kwam bij Kasem de vraag op: ‘Zou het mogelijk zijn voor een nieuwe Dilan om naar Nederland te komen?’

Een volgend onderwerp dat Kasem aansnijdt: Yeşilgöz heeft laten weten de pvv niet uit te sluiten als mogelijke coalitiepartner. De presentator, wiens ouders uit Marokko komen, begrijpt het niet: waarom wil ze samenwerken met een partij die iemand als Khalid ‘en de mensen die op mij lijken’ wil uitsluiten? ‘Het is ook een signaal. (…) Je kunt ook zeggen: ik ga daarvoor staan, omdat Khalid en mensen die op Khalid lijken ook Nederlander zijn, erbij horen en niet uitgesloten mogen worden.’

Dat is precies de reden waarom ze in de politiek zit, zegt Yeşilgöz. ‘Ik begrijp heel goed dat u zegt: als je niet bij voorbaat uitsluit, dan ervaar ik dat zo. Daar heb ik respect voor. Ik ben blij dat ik u in de ogen kan kijken en kan zeggen dat dat het tegenovergestelde is van wat ik wens. Ik ben een liberaal en in de politiek gegaan om op te komen voor uw rechten. Dat zal ik altijd doen en elke gesprekspartner straks daarop beoordelen. Ik ga niets van mijn eigen normen en waarden afdoen, laat staan van het liberalisme en de vvd. Ik ben er zeker voor u.’

Wie de echte Dilan Yeşilg ö z nu nog wil leren kennen, is eigenlijk te laat. Daarvoor is ze al te veel politicus. En dat is snel gegaan. De huidige lijsttrekker van de vvd is in nog geen tien jaar tijd opgeklommen van ambtenaar en kandidaat voor de Amsterdamse gemeenteraad tot een van de belangrijkste gegadigden om het Torentje te betrekken. Dat ze in 2014 namens de vvd werd gekozen in de hoofdstedelijke gemeenteraad, en dat dat slechts een opstap was voor een carrière in de landelijke politiek, ‘stond in de sterren geschreven’, zegt Roelf Jan Duin. De Parool-journalist volgde destijds voor de krant de Amsterdamse politiek. Hij kan zich zijn eerste gesprek met Yeşilgöz nog goed herinneren. ‘Het was mijn eerste dag als verslaggever in het stadhuis, ik kende niemand en keek een beetje de kat uit de boom. En de eerste die aan mijn bureau stond was Dilan, om zich voor te stellen. Zij wist heel goed dat media haar springplank waren en ervoor zorgden dat zij zichtbaar werd voor een groter publiek dan de Amsterdamse raad.’

Ze zat in de commissie-Algemene Zaken en dat viel onder de burgemeester. Alle raadsleden die iets in hun mars hadden, zegt Duin, zorgden ervoor dat ze daar kwamen, ook Jan Paternotte en Peter Kwint, die later namens D66 en de SP in de Tweede Kamer kwamen, zaten in die commissie. ‘Voor Yeşilgöz was dat natuurlijk goed, want aan je tegenstander kun je ook jezelf en je eigen status afmeten. Dus in plaats van dat ze over verkeersdrempels en rotondes moest debatteren met een wethouder mocht zij de degens kruisen met Eberhard van der Laan.’ En ze liet zich daar ook gelden, herinnert Duin zich: ‘Het waren geen holle praatjes, ze was bestuursadviseur veiligheid en zorg van het college geweest en was goed op de hoogte. En er ging natuurlijk ook wel een schepje bovenop in de toon vanwege het vvd-geluid. Als vvd’er in een linkse stad en met een links college moet je je profileren.’

Als er in die tijd iemand werd geliquideerd in de hoofdstad, belde Yeşilgöz om te vragen of ze mocht reageren in de krant, herinnert Maarten van Dun zich, destijds misdaadjournalist voor Het Parool. ‘Terwijl we op dat moment nog niet eens wisten wie het slachtoffer was of wat de achtergronden waren. Dat heb ik bij geen enkele andere politicus meegemaakt.’

Bij iedere sigarenboer die werd overvallen, bij geweld tegen vrouwen, geweld tegen homo’s, bij antisemitisme of als er iets gebeurde dat met kraken te maken had, vroeg Yeşilgöz een debat aan. ‘Dat was zeker deels voor de media-aandacht’, vertelt Duin, ‘maar er ging absoluut ook een rechtsstatelijk besef van uit. Aan de ene kant is de vvd een partij van law and order en dat wilde ze uitstralen. Maar tegelijkertijd is de veiligheid van minderheden in een grote stad een kerntaak van de overheid en dat nam ze heel erg serieus.’

Duin herinnert zich dat ‘de ambitie uit haar oren spoot’ en iedereen wel aanvoelde dat zij alles in zich had om snel naar Den Haag te gaan. Maar het Torentje? ‘Ik denk dat niemand dat had verwacht. Ze is categorisch onderschat en ik denk dat seksisme daar een rol in heeft gespeeld. Een vrouw met lippenstift en hoge hakken die ook nog slim is? Dat vonden veel mensen toch moeilijk. Maar dat is net zo’n gelul als dat men twijfelde of ze wel minister van Justitie kon zijn zonder rechten te hebben gestudeerd.’

Die aanvankelijke twijfel heeft ze op het ministerie en bij organisaties die onder haar vallen, weggenomen. Velen noemen haar een verademing als opvolger van Ferd Grapperhaus. Dat geldt zeker ook voor de politie, waar Yeşilgöz populair is, vertelt Jan Struijs, voorzitter van de Nederlandse Politiebond. ‘Ze laat zich veel zien, doet heel veel werkbezoeken, als ik dan twee weken later langs ga bij de Dienst Speciale Interventies of een wijkteam dat ze heeft bezocht, spreken ze nog steeds over haar. Omdat ze humor heeft, oprecht geïnteresseerd is, langsgaat bij de families van agenten die zijn omgekomen en ook contact onderhoudt. Daar komt nog bij dat ze erg dapper is, niet wijkt voor de georganiseerde misdaad.’ Vooral jonge politieagenten lopen met haar weg. ‘Die zien iemand die modebewust is, haar haar zit altijd goed, het plaatje klopt, ze heeft een goede babbel en dat spreekt hen enorm aan.’

‘ Heeft iedereen wel een stroopwafel gehad?’ Dilan Yeşilgöz kijkt even rond op de Varkensmarkt in het centrum van Amersfoort, de stad waar ze opgroeide. Ze staat er ontspannen bij, met hond Moos aan haar hand en echtgenoot René in haar blikveld, klaar om vragen te beantwoorden. ‘Misschien kunnen we de vragen achterwege laten en stroopwafels eten’, zegt ze grappend. Een vrouw die langsloopt blijft even staan. ‘Ik kom kijken hoelang ze in het echt is. Bekende mensen lijken op televisie vaak toch wat langer dan in het echt.’ Of het meevalt? ‘Ik heb er verder geen oordeel over.’

Joyce Huurman, raadslid voor de vvd in Amersfoort, heeft een vraag aan Yeşilgöz over de middeninkomens die moeite hebben met het vinden van een huis. ‘Ze verdienen te veel voor een sociale huurwoning en voor een koophuis krijgen ze net geen hypotheek. Wat kunnen wij namens de vvd voor die mensen betekenen?’ Twee dingen, zegt Yeşilgöz vriendelijk lachend. ‘Aan de ene kant moeten we zorgen dat zij meer geld overhouden als ze werken en de vaste lasten, de enorme stijging die je ziet, te dempen. En heel simpel: we moeten gaan bouwen. Dat roepen alle partijen al jaren en het rijk moet dat ook naar zich toe trekken. Ik denk dat dat heel erg belangrijk is en ik ben heel blij met deze vraag. Dank je wel.’ Ze krijgt luid applaus voor een niet echt verrassend antwoord.

‘Ik wilde haar eigenlijk geen hand geven voor al die camera’s, anders is het net of ik haar steun’

Er staan deze zaterdag meer politieke partijen op de Varkensmarkt in Amersfoort, maar in de hoek van de vvd is het veruit het drukst. Veel partijprominenten zijn aanwezig, zoals Sophie Hermans, Malik Azmani en Annemarie Jorritsma. Maar het middelpunt van de aftrap van de verkiezingscampagne is lijsttrekker Yeşilgöz, die het publiek ook aanstaart vanaf grote baniers en posters. Er is een enorme haag met beveiligers, die het mogelijk maakt dat de demissionair minister van Justitie, die vanwege bedreigingen permanent wordt beveiligd, hier kan zijn. Een vvd’er zegt: ‘Ze (de Dienst Koninklijke en Diplomatieke Beveiliging – red) waren niet heel blij toen we vertelden dat Dilan tweeënhalf uur lang midden in het centrum van Amersfoort campagne zou gaan voeren. Dat is voor haar beveiligers een enorme operatie.’

Yeşilgöz gaat voor het oog van tal van camera’s en microfoons in gesprek met de mensen in Amersfoort om ‘naar hun zorgen te luisteren’ en deelt met de andere vvd’ers aan voorbijgangers flyers uit. Bij een fotowinkel knoopt ze een gesprek aan met de eigenaar, de in Iran geboren Amir (64). Hij blijkt geen groot fan van de vvd en begint over de oorlog in Gaza, de Tunesië-deal en dat het een schande is dat er in een beschaafd land als Nederland mensen in de winter op de grond slapen zoals in Ter Apel. ‘Precies’, zegt Yeşilgöz. ‘Daarom is de enige oplossing: eerlijk zeggen dat we niet iedereen kunnen opvangen.’

Yeşilgöz moet na enkele minuten verder en zegt dat ze een keer koffie gaan drinken om verder te praten en verdwijnt. Amir blijft hoofdschuddend achter in zijn winkel. ‘Ze is niet eerlijk en verdraait alles. Ze zegt dat ze de Tunesië-deal hebben gesloten om te voorkomen dat er mensen verdrinken. Onzin natuurlijk, anders konden ze toch een veilige route maken, een brug of zo? Ze willen hier gewoon geen asielzoekers.’

Iemand van de vvd had hem vooraf gevraagd of hij met Yeşilgöz in gesprek wilde. Amir geeft altijd eerlijk zijn mening, dus dat vond hij prima. ‘Ik wilde haar eigenlijk geen hand geven voor al die camera’s, anders is het net of ik haar steun en dat doe ik niet. Maar het is onbeleefd om een vrouw een hand te weigeren, daarom heb ik het gedaan.’

Verderop, vlak bij de markt, is Yeşilgöz met haar beveiligers een restaurant binnen gegaan om met de eigenaar te praten. De rest van de vvd’ers spreekt buiten voorbijgangers aan. ‘Ik heb haar net even gesproken en what you see is what you get’, zegt Corrine Dokter, die als vrijwilliger van de vvd Utrechtse Heuvelrug aanwezig is in Amersfoort. ‘Ze zei tegen mij: ik heb grote schoenen te vullen als opvolger van Mark en mezelf zijn is het enige dat ik kan doen. Dat waardeer ik enorm in haar.’ Yeşilgöz profileert zich vooral als justitieminister en op migratie. Of dat voor Dokter ook belangrijke thema’s zijn? ‘Ik vind vooral economie en financiën heel belangrijk. Daar moeten we toch alles mee betalen.’

Een andere vvd’er die als vrijwilliger aanwezig is: ‘Ken je het fragment van Politieke Junkies met Sheila Sitalsing? Als je wil begrijpen wie Dilan is, moet je dat eens kijken.’ Het fragment uit 2017, het jaar dat ze in de Kamer komt, begint met Sitalsing, destijds columnist voor de Volkskrant, die ‘the making of Dilan Yeşilgöz’beschrijft in debatcentrum De Balie. Het begint met een wat houterig filmpje van haar kandidatuur als raadslid in Amsterdam waarin ze zichzelf voorstelt. Maar tweeënhalf jaar later, als ze opgaat voor Kamerlid, zien we een filmpje van een vlottere Yeşilgöz die bij haar thuis vertelt over haar echtgenoot en andere zeer intieme zaken.

‘Ze laat De Telegraaf meteen in haar huis, vertelt allemaal persoonlijke verhalen, geolied, en allesbehalve cameraschuw. Wat is er in die tweeënhalf jaar tijd gebeurd?’ vraagt Sitalsing zich af. ‘Plotseling zie je haar overal op tv opduiken als talent, wat is dat talent dan? Bedoelen we dan iemand die het heel leuk doet in de media, zich goed kan uitdrukken en forse meningen heeft, niet terugschrikt voor een goede, lekkere vette quote of is dat iemand die het politieke handwerk op orde heeft, die iets voor elkaar heeft gekregen door de leefomstandigheden van de mensen in de stad te verbeteren? Na alles gelezen en bekeken te hebben – en dat is veel, ze is alleen al 32 keer bij PowNed geweest en zeven keer bij wnl, komt Sitalsing tot de conclusie dat het vooral gaat over dat ‘ze het zo goed doet op tv’. De lancering van een mediafenomeen, concludeert ze.

Wat nog meer opvalt, zegt Sitalsing, is hoe Yeşilgöz haar vluchtverhaal, dat ze ‘in 28 media-uitingen’ heeft gedaan, perfectioneert tot de vorm die het heeft in talkshow Pauw. Daar legt ze een tas op en tafel en vertelt dan: ‘Ik heb iets heel persoonlijks meegenomen. Het is een Louis Vuitton-tas, dit is het enige wat ik thuis heb van emotionele waarde. Dit is het enige wat mijn moeder mee had toen wij gingen vluchten en die tas had ze van haar moeder gekregen. Mijn oma overleed vlak daarna, maar alles wat wij hadden zat in deze tas. Vanuit Bodrum naar Kos, in zo’n gammel bootje, met een Louis Vuitton-tas.’

Later zal een brief opduiken uit de tijd dat ze actief was bij de SP – zelf zegt ze over die politieke draai dat ze van huis uit links was, maar dat ze zich daar in de praktijk niet bij thuis voelde – waarin staat dat ze vanuit Griekenland naar Nederland zijn gevlogen met tickets van klm betaald door de Nederlandse overheid. Het gammele bootje blijkt recent, tijdens College Tour, een boot waarvan ze zich niet meer kan herinneren hoe die eruitzag.

Wat voorafging aan het vluchtverhaal van de familie Yeşilgöz is dit: de Turkse samenleving is in de jaren zeventig totaal gepolariseerd. Linkse groepen voeren een gewelddadige strijd tegen rechts-nationalistische organisaties. Die hebben het ook voorzien op minderheden, en zo iemand is Yücel Yeşilgöz (de vader van) als aleviet en Koerd. Hij mocht van zijn ouders buitenshuis niet zeggen dat hij aleviet was, zo liet hij weten in een interview in de NRC in 1998. ‘Op de middelbare school hadden we een godsdienstleraar, een dikke, smoezelige man. We hadden elke dag les van hem. Hij vertelde over het jodendom, het christendom, dat dat allemaal slecht was. Islam was het enige. Maar het allerergste waren de alevieten, die waren vies en immoreel. Dat hoorde ik elke dag, als dertien-, veertienjarige.’

‘De ambitie spoot uit haar oren’ en iedereen voelde wel aan dat zij alles in zich had om snel naar Den Haag te gaan

Hij vertelt dat hij meermaals door Grijze Wolven in elkaar is geslagen. Ze verspreidden pamfletten over hem. Dat hij een terrorist was, dat hij iemand van hen vermoord had, dat hij dood was.

Pas als student durft hij te zeggen dat hij Koerd is, wordt actief bij een studentenbeweging en begeeft zich naar eigen zeggen in dezelfde kringen als de latere pkk-leider Abdullah Öcalan. ‘Maar een echte leidersfiguur was ik niet. Een leider moest een voorbeeld zijn. Ik dronk graag, ging veel uit, had geen trek in die puriteinse levensstijl. Je werd geacht altijd maar met theoretische vraagstukken bezig te zijn, meetings bij te wonen over marxisme-leninisme. Apo (Öcalans bijnaam) had veel kritiek op me, weet ik nog. “Die man zit almaar moppen te tappen in de kantine, hij is niet serieus genoeg”, dat soort dingen.’

Yeşilgöz is na zijn studie advocaat bij vakbonden als in 1980 het leger via een coup aan de macht komt. Er vinden massale arrestaties plaats, alle politieke partijen worden ontbonden en de vakbonden gesloten. Hij besluit te vluchten. ‘Drieënhalf jaar verbleef hij in de bergen van Iraans en Iraaks Koerdistan, lopend van dorp tot dorp, vluchtend voor raketaanvallen en bombardementen van de troepen van Khomeini en Saddam Hoessein’, schrijft de NRC. Uiteindelijk kwam hij in 1984 naar Nederland, waar zijn gezin zich later bij hem voegde. Daar werd hij criminoloog. De moeder van Dilan, die Engelse literatuur en onderwijskunde studeerde, werd directeur van Vluchtelingen-Organisaties Nederland.

Inmiddels staat Dilan Yeşilg ö z bekend als ‘pitbull’ op hakken, zelfs in buitenlandse media. ‘Ik wilde het bijna weghalen, omdat ik het een beetje flauw vond. Maar ik heb het ook uit tijdsdruk laten staan. Parool-journalist Roelf Jan Duin had de term haast achteloos opgenomen in een stuk: ‘Ze was toen al bezig met haar personal branding en daar hoorde Ajax en haar vriendschap met Sjaak Swart bij, haar vluchtverhaal, haar Louboutins, maar ook haar honden. Daar twitterde ze veel over. En dat gecombineerd met haar felheid en grote mond, ze kon fel van leer trekken in de gemeenteraad, ook tegen de burgemeester, maakte dat ik haar omschreef als een pitbull.’

Dat ze die bijnaam nog steeds heeft, komt ook door haar houding op haar twee thema’s, migratie en justitie. Streng en duidelijk. Law and order. Tijdens het recente rtl-verkiezingsdebat trekt ze migratie naar zich toe en zegt dat Nederland aantrekkelijker is voor asielzoekers dan de landen om ons heen. Dat blijkt niet te kloppen. ‘In 2022 kreeg Duitsland het hoogste aantal eerste asielaanvragen (25 procent), gevolgd door Frankrijk (zestien procent) en Spanje (dertien procent). Nederland neemt de zesde plaats in, laat Unicef meteen weten via sociale media.

Als justitieminister wil ze hogere straffen, zoals voor drugsdelicten. Toen Yeşilgöz vorig jaar in debatcentrum De Balie werd geïnterviewd door misdaadjournalist Paul Vugts kreeg ze vanuit het publiek de vraag waarom drugs niet worden gelegaliseerd. Ze wuifde de suggestie weg: dat was iets om bij een borrel te bespreken, maar niet iets voor serieus beleid. Dat was ook haar reactie (‘borrelpraat en volstrekt naïef’) toen de burgemeester van Amsterdam Femke Halsema hetzelfde opperde tijdens een conferentie voor Europese ministers en andere hoogwaardigheidsbekleders.

Ook criminologen en andere expert-adviseurs adviseren dat pad toch eens te verkennen, omdat hoger straffen niet effectief is en xtc minder schadelijk blijkt dan alcohol. ‘Ondanks al die kennis zijn er toch politici, en Yeşilgöz is daar een van, die vervallen in een achterhaalde war on crime-retoriek’, zegt criminoloog Yarin Eski. Waar Yeşilgöz op aanstuurt, en volgens Eski is ze zeker niet de enige, is wat in zijn vakgebied governance through crime wordt genoemd. Dat is een theorie die in het gelijknamige boek is gemunt door de Amerikaanse criminoloog Jonathan Simon. Die zag in de VS dat alles en iedereen werd gecriminaliseerd: werknemers moesten ineens drugstests afleggen voor ze aan hun dienst begonnen, studenten moesten door detectiepoorten voor ze hun school konden betreden.

In zijn studie gaat Simon terug naar de ineenstorting van de New Deal-aanpak in de jaren zestig, toen het afnemende vertrouwen de politieke leiders ertoe aanzette op zoek te gaan naar nieuwe bestuursmodellen. De war on crime ‘bood een kant-en-klare oplossing voor hun probleem: politici stelden agenda’s op door analogieën te trekken met misdaad en herdefinieerden de ideale burger als slachtoffer van een misdaad, iemand wiens kwetsbaarheid de deur opende voor overdreven overheidsingrijpen.’ Dat zie je sinds 9/11 wereldwijd en het beleid van een partij als de vvd versterkt dat, zegt Eski. ‘Door strengere controles op te zetten, nog meer de burgers in de gaten te houden doordat er wordt vertrokken vanuit wantrouwen. Dat is anno 2023 bijna naïef te noemen.’

Maar hoe zit het nou met die kritiek van Khalid Kasem, die in zijn talkshow vraagt hoe iemand die zelf als vluchteling naar Nederland is gekomen zich zo hard kan opstellen? Natuurlijk heeft het iets hypocriets, Yeşilgöz poetste haar vluchtverhaal op tot het glom, zette het in om empathie te verwerven. Eenmaal in een machtige positie roept ze op tot een hardvochtig vreemdelingenbeleid omdat het electoraal opportuun is.

Bij de vvd is ze echter volstrekt op haar gemak, zelfs in de rechtervleugel. Timo Bakrin, raadslid voor de vvd in Zeist, begrijpt dat wel. ‘Ik heb zelf ook een migratieachtergrond, en wat ik fijn vind aan de vvd is dat ze daar niet op selecteren, zoals bij andere partijen. Bij ons wordt gekeken naar wat je kunt en niet naar wie je bent. We hebben geen klasjes.’ Ze kan zelfs de eerste vrouwelijke premier van Nederland worden. Annemarie Jorritsma zegt in Amersfoort tegen de Volkskrant: ‘Ik vind het zo gek dat je links en de vrouwenbeweging op dit moment zo weinig hoort over een vrouwelijke premier.’

Er is een verschil tussen symbolische en inhoudelijke representatie, zegt iemand die vanwege haar functie niet bij naam genoemd wil worden. Yeşilgöz is volgens haar van groot belang als het symbolische representatie betreft, zeker als ze premier wordt. Een vrouw, en zeker een vrouw van kleur, op zo’n hoge functie, heeft een belangrijke rolmodelfunctie en dat heeft ook een bewezen positief effect op (de ambities van) kinderen. ‘Maar er wordt op haar als individu ook geprojecteerd dat zij als vrouw van kleur en als kind van politiek vluchtelingen bepaalde dingen zou moeten vinden, dus inhoudelijke representatie. Dat is niet helemaal hoe representatie werkt, dat gaat er niet over dat elk individu uit een bepaalde groep een “goede” representant is van de belangen van die groep, maar over dat de kans groter is dat mensen die demografisch op elkaar lijken voor die gezamenlijke belangen opkomen.’

‘Ik denk dat ze het bij de vvd wel lachen vinden dat de progressieve partij een oude witte man als lijsttrekker heeft’, zegt journalist Roelf Jan Duin, ‘en dat Dilan met haar achtergrond en vluchtverhaal opgaat voor de eerste vrouwelijke premier.’ 